آیه 17 سوره انبیاء

لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ كُنَّا فاعِلِينَ «17»

لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً: اگر خواستيم ما اينكه فرا گيريم لهو و بى‌فايده را.

لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا: هر آينه فرا گرفتيم آن را از نزد خود از مجردات نه از ماديات، يعنى بر وجهى كه لايق حضرت ما باشد. إِنْ كُنَّا فاعِلِينَ‌: اگر بوديم بجا آورنده آن، يعنى اگر در حق ما جايز بود و مى‌خواستيم، لهو را فرا مى‌گرفتيم، لكن‌

«1» نهج البلاغه فيض الاسلام، خطبه 190، ص 786.

جلد 8 - صفحه 371

حكمت و مصلحت مقتضى خلاف آنست. يا نباشيم بجا آورنده آن، زيرا شايسته ربوبيت نيست كارى بجا آوريم بدون هيچ غرض و مصلحتى، و بر فرض آن چنان مى‌نموديم كه هيچكس را مطلع نبودى اگر فاعل لهو بوديم، لكن نكرديم و نكنيم؛ زيرا اين خلاف حكمت و مصلحت، و صدور لغو و لهو از ساحت كبريائى ما محال است. نزد ابن عباس و جمعى مراد لهو به معنى فرزند باشد.

نزد بعضى به معنى زن باشد در لغت يمن.

بنابراين معنى آنكه: اگر ما اتخاذ زن و فرزند را خواستى، هر آينه از نزد خود فراگرفتى نه از آدميان مانند مريم و عيسى و غير آنها، لكن ساحت ذو الجلال سبحانى از تمام ناشايستگى‌ها منزه باشد. تعالى اللّه عما يقول الظالمون علوا كبيرا.

تبصره: آيه شريفه دال است بر آنكه افعال الهى، معلل به غرض و حكمت باشد؛ زيرا صدور فعل، دائر مدار بر دو چيز است: يكى به لغو و بازيچه، و ديگر به غرض و فايده. و چون نفى عبث و لغو را از خلق موجودات فرموده، پس به ملازمه ثابت آيد كه خلق آنها بر وجه حكمت و مصلحت باشد. و برهان عقلى نيز اين مطلب را ثابت نمايد، زيرا فعل بدون غرض و فايده هر آينه لغو و عبث، و هر فعل لغو و عبث قبيح، و صدور قبيح از ذات حكيم على الاطلاق محال است.

پس تمام افعال سبحانى منوط به غرض، و لكن چون ذات الهى غنى على الاطلاق است، لذا تمام غرض و فوائد خلقت آسمان و زمين و ساير موجودات، راجع به نوع مكلفين مى‌باشد. و براهين مفصله در كتب كلاميه مشروحا بيان شده، و عاقل را يك برهان بلكه اشاره كافى باشد.

وَ كَمْ قَصَمْنا مِنْ قَرْيَةٍ كانَتْ ظالِمَةً وَ أَنْشَأْنا بَعْدَها قَوْماً آخَرِينَ «11» فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنا إِذا هُمْ مِنْها يَرْكُضُونَ «12» لا تَرْكُضُوا وَ ارْجِعُوا إِلى‌ ما أُتْرِفْتُمْ فِيهِ وَ مَساكِنِكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْئَلُونَ «13» قالُوا يا وَيْلَنا إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ «14» فَما زالَتْ تِلْكَ دَعْواهُمْ حَتَّى جَعَلْناهُمْ حَصِيداً خامِدِينَ «15»

وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ «16» لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ كُنَّا فاعِلِينَ «17» بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ وَ لَكُمُ الْوَيْلُ مِمَّا تَصِفُونَ «18» وَ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ عِنْدَهُ لا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا يَسْتَحْسِرُونَ «19» يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لا يَفْتُرُونَ «20»

ترجمه‌

- و چه بسيار در هم شكستيم از اهل بلدى كه بودند ستمكاران و پديد آورديم بعد از آنها گروهى ديگران‌

پس چون احساس نمودند عذاب ما را

جلد 3 صفحه 542

آنگاه آنان از آن ميگريختند

گفته شد نگريزيد و باز گرديد بسوى آنچه متنّعم شديد در آن و منزلهاتان باشد كه سؤال كرده شويد

گفتند اى واى بر ما همانا ما بوديم ستمكاران‌

پس بود پيوسته اين خواندنشان تا گردانديمشان مانند گياه درو شده خاموشان‌

و نيافريديم آسمان و زمين و آنچه را ميان آن دو است بازى كنندگان‌

اگر ميخواستيم كه بگيريم مايه سرگرمى را هر آينه ميگرفتيم آنرا از نزد خودمان اگر بوديم كنندگان‌

بلكه مى‌اندازيم حقّ را بر باطل پس ميشكند آنرا پس آنگاه آن نابود است و از براى شما كلمه واى است بسبب آنچه وصف ميكنيد

و مر او را است هر كه در آسمان و زمين است و كسانيكه نزد اويند تكبّر نميكنند از پرستش او و نه وامانده ميشوند

تسبيح ميكنند شب و روز سست نميشوند.

تفسير

- خداوند متعال براى تخويف كفار باز شمه‌اى از احوال امم سابقه را تذكّر داده ميفرمايد و چه بسيار درهم شكستيم اركان وجود اهالى بلادى را كه ظلم نمودند بخودشان و خلق بكفر و عناد با انبيا و اوليا و بعد از هلاك آنها دسته ديگرى را موجود و در منازل و املاك آنان جاى گزين و مستقرّ نموديم و در موقع نزول عذاب چون مشاهده و احساس نمودند شدّت و حدّت آنرا پاى بگريز نهادند و بسرعت فرار ميكردند و نداى ملائكه بگوش آنها ميرسيد كه فرار نكنيد و بر گرديد بسوى وسائل عيش و نوش خودتان و بمنازل خويش شايد حاجتمندانى بيايند و از شما چيزى بخواهند و شما نباشيد با آنها كمكى كنيد و اين كلام را بنحو استهزاء و سخريّه بآنها ميگويند تا عذابشان كامل گردد و آنها ميگفتند واى بر ما حقّا كه ما ظلم بخودمان كرديم و اين كلمه واى بر ما ورد زبان آنها بود تا مانند گياه درو شده خاكسار و خاموششان نموديم گفته‌اند اينكه خداوند از گفتن ويلنا تعبير بدعوى فرموده براى آنستكه گوينده ويلنا گويا ويل را براى خود ميخواند كه بر او وارد شود و بنظر حقير براى طعن بر آنها است گويا فرموده هميشه اين كلمه دعاى آنها بود تا بمجازات رسيدند يعنى اگر بجاى واى گفتن در همان حال خدا را ميخواندند و متوسل باولياء او ميشدند ممكن بود راه نجاتى براى آنها پيدا شود ولى افسوس كه بجاى دعا كلمه‌اى گفتند كه جز افسوس براى آنها ثمرى نداشت و خداوند خلق نفرمود آسمان و زمين و موجودات آن دو را براى آنكه‌

جلد 3 صفحه 543

آنها را بازيچه خود قرار دهد بلكه خلق فرمود براى تهذيب نفوس و تكميل عقول و تحصيل معرفت و اخلاص عبادت و نيل بمقامات آخرت و اگر ميخواست اسباب سرگرمى و بازى براى خود فراهم فرمايد از عالم مجرّدات كه مناسب با ساحت قدس ربوبى باشد اتّخاذ ميفرمود نه از عالم مادّيات كه دور از وادى ايمن و عالم اعلى هستند و بعضى لهو را بزن و فرزند تفسير نموده و كلام را ناظر به ردّ يهود و نصارى و امثال آنها كه براى خداوند اثبات زن و فرزند نموده‌اند دانسته‌اند و در هر حال اراده نفرمود و اتخاذ نكرد لذا كلمه ان را دران كنّا فاعلين بعضى نافيه قرار داده‌اند ولى خلاف ظاهر است بلكه ظاهرا ان شرطيّه و مراد آنستكه اگر ميخواستيم از عالم بالا ميگرفتيم اگر اهل لهو و لعب بوديم ولى ما اصلا اينكاره نيستيم و اين توهّمات بكلّى از ساحت مقدّس ما دور است تعالى اللّه عمّا يقول الظالمون علوّا كبيرا و خداوند حقّ را مانند سنگ سختى كه از جاى دور پرتاب كنند وارد بر باطل ميفرمايد پس مانند كاسه سرى كه شكستگى بمغزش برسد باطل را متلاشى و مضمحل و نابود ميكند چون قذف رمى محكم از دور است و دمغ شكست سر است كه واصل بدماغ باشد و در كلام تشبيه معقول بمحسوس شده براى تصوير غلبه حق بر باطل در خارج و مبالغه در آن بنحو شگفت آورى كه فوق آن متصوّر نيست پس چگونه ممكن است چنين خداوندى شغل باطلى را براى خود اتخاذ فرمايد و مشغول بلهو و لعب شود و واى و ويل گفتن براى كفّار قريش و امثال آنها كه براى خدا شريك و زن و فرزند قرار دادند ثابت و لازم است مانند امم سابقه كه بهره‌اى جز ويل نداشتند تا مردند و ذكر شد براى اين اوصاف نالايقى كه براى خداوند اثبات مينمايند در محاسن از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه هيچ باطلى نيست كه در مقابل حقّ قيام نمايد مگر آنكه حقّ بر باطل غالب شود و اين است مراد از قذف حقّ بر باطل در آيه شريفه و تمام موجودات سماويّه و ارضيّه مملوك حقّند بملكيّت حقّه حقيقيّه و كسانيكه در عالم اعلى ميباشند از اصناف ملائكه كه در ساحت قرب ربوبى جاى دارند و عساكر غيبيّه الهيّه بشمار ميآيند استنكاف و استكبار از پرستش و بندگى او ندارند و خسته و مانده نميشوند و هميشه مشغول بتسبيح و تقديس حقّند و ضعف و سستى و فتورى براى ايشان روى نميدهد و اينها همه دليل است‌

جلد 3 صفحه 544

بر آنكه خداوند شريك و شبيه و عديل و نظير و مثل و مانند ندارد و مستغنى از اتخاذ لهو و لعب و زن و فرزند است در عيون از امام رضا عليه السّلام نقل نموده كه ملائكه معصوم و محفوظند از كفر و افعال قبيحه بالطاف الهيّه خدا فرموده در باره آنها كه معصيت نميكنند خدا را در آنچه امر كند آنانرا و بجا ميآورند آنچه را مأمور باشند و نيز فرموده و له من فى السموات و الارض تا آخر آيه و در اكمال از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه پرسيدند آيا ملائكه ميخوابند فرمود هيچ زنده اى نيست مگر آنكه او ميخوابد عرضه داشتند خدا ميفرمايد تسبيح ميكنند شب و روز سست نميشوند حضرت فرمود نفسهاى آنها تسبيح است و در روايتى براى تمام اجزاء بدن آنها بأصوات مختلفه اثبات حمد و تسبيح شده است ..

لَو أَرَدنا أَن‌ نَتَّخِذَ لَهواً لاتَّخَذناه‌ُ مِن‌ لَدُنّا إِن‌ كُنّا فاعِلِين‌َ «17»

‌اگر‌ ‌بر‌ فرض‌ محال‌ ‌ما اراده‌ داشتيم‌ ‌که‌ اخذ لهو كنيم‌ ‌هر‌ آينه‌ اتخاذ ميكرديم‌ ‌از‌ نزد ‌خود‌ ‌اگر‌ بوديم‌ ‌از‌ فاعلين‌ لهو.

نوع‌ مفسرين‌ تفسير كردند لهو ‌را‌ ‌به‌ اختيار زوجه‌ و ولد چنانچه‌ نصاري‌ ‌در‌ حق‌ مريم‌ و عيسي‌ گفتند و يهود ‌در‌ حق‌ عزير، و ‌در‌ ‌اينکه‌ تورات‌ مجعوله‌ آدم‌ ‌را‌ ‌إبن‌ اللّه‌ شمرده‌. و استدلال‌ كردند ‌به‌ آيه شريفه‌:‌ذلک‌‌به‌ «أَلهاكُم‌ُ التَّكاثُرُ» ‌که‌ كثرت‌ أولاد و أزواج‌ و اموال‌ ‌است‌. و لكن‌ ‌اينکه‌ تفسير بسيار غلط و باطل‌ ‌است‌ بلكه‌ مراد ‌از‌ لهو كارهاي‌ باطل‌ ‌است‌، ملاهي‌ أباطيل‌ ‌است‌ ‌که‌ انسان‌ ‌را‌ ‌از‌ حق‌ غافل‌ ميكند.

چنانچه‌ امروز مشاهده‌ مي‌شود اين‌هايي‌ ‌که‌ مشغول‌ ‌به‌ آلات‌ لهو هستند بكلي‌ ‌از‌

جلد 13 - صفحه 151

حق‌ غافل‌ ميشوند نه‌ بفكر دين‌ و نه‌ بفكر فرداي‌ محشر و نه‌ توجه‌ بخدا، و نه‌ بدستورات‌ الهي‌ و و و بالاخص‌ ‌اينکه‌ آيه شريفه‌ مربوط ‌به‌ ‌آيه‌ قبل‌ ‌است‌ ‌که‌ فرمود «وَ ما خَلَقنَا السَّماءَ وَ الأَرض‌َ وَ ما بَينَهُما لاعِبِين‌َ» و محال‌ ‌است‌ ‌از‌ خداوند فعل‌ لعب‌ و لهو و لغو صادر شود لذا تعبير ‌به‌ ‌لو‌ امتناعيه‌ فرموده‌:

(لَو أَرَدنا أَن‌ نَتَّخِذَ لَهواً): ‌اينکه‌ دستگاه‌ باين‌ منظمي‌ ‌که‌ تمام‌ ‌به‌ مقتضاي‌ حكمت‌ و مصلحت‌ و بجا و بموقع‌ ‌است‌ ايجاد نمي‌كرديم‌ بلكه‌ يك‌ دستگاه‌ بازيگري‌ و ملعبه‌ ايجاد مي‌كرديم‌، نه‌ ارسال‌ ‌رسول‌ مي‌كرديم‌ نه‌ دستگاه‌ ثواب‌ و عقاب‌ فراهم‌ مي‌كرديم‌، و ‌اگر‌ بشر ‌را‌ ‌هم‌ خلق‌ مي‌كرديم‌ عقل‌ و شعور باو نمي‌داديم‌ مثل‌ ساير حيوانات‌.

(لَاتَّخَذناه‌ُ مِن‌ لَدُنّا): قدرت‌ داشتيم‌ و احتياج‌ ‌به‌ ‌اينکه‌ مخلوقات‌ نداشتيم‌ و ‌به‌ أباطيل‌ اشتغال‌ داشتيم‌. لكن‌ ‌اينکه‌ ‌با‌ علم‌ و حكمت‌ و صفات‌ ربوبي‌ ‌که‌ مستجمع‌ جميع‌ صفات‌ كمال‌، و منزّه‌ ‌از‌ جميع‌ عيوب‌ و نواقص‌ ‌است‌ سازش‌ ندارد.

(إِن‌ كُنّا فاعِلِين‌َ): مثل‌ اكثر شماها ‌که‌ نوع‌ افعال‌ و اقوال‌ و رفتار ‌آنها‌ لغو و لعب‌ و لهو ‌است‌ (‌تعالي‌ اللّه‌ ‌عن‌ ‌ذلک‌ علوا كبيرا).

]

(آیه 17)- این آیه می‌گوید: اکنون که مسلم شد عالم بی‌هدف نیست، این هم مسلم است که هدف این آفرینش، سرگرمی خدا به امر خلقت نبوده است که این سرگرمی نامعقولی است «به فرض محال اگر می‌خواستیم سر گرمی انتخاب کنیم چیزی متناسب خود انتخاب می‌کردیم» (لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ کُنَّا فاعِلِینَ).

این آیه بازگوی دو حقیقت است: نخست این که محال است هدف پروردگار سر گرمی خویشتن باشد.

سپس می‌گوید: به فرض که هدف سر گرمی بود باید سر گرمی مناسب ذات او باشد، از عالم مجردات و مانند آن، نه عالم محدود ماده.